FILMMAKERS
- KUIPERS
- RODENBURG
- J.D. DE JONG
- E. IMHOFF EN L. BARTSTRA
- R. VAN DER VELDE
TOCHTEN
1954
1956
1963
KUIPERS EN RODENBURG, 1963
Beelden van inschrijving bij de Beurs in Leeuwarden.
In de Beurs (later bibliotheek; nu University Campus Fryslân – UCF) was de inschrijving van de toerrijders. Daar bevond zich ook het Huisvestingsbureau, waar de deelnemers hun overnachtingsadres kregen. Inschrijving van de wedstrijdrijders was bij hotel-restaurant De Groene Weide, het ‘festivalhart’ van de Elfstedentocht, pal naast de Prinsentuin, waar in 1954 en 1956 de finish plaatsvond, maar in 1963 niet (op de Grote Wielen buiten Leeuwarden).
00:38 – look-alike van Abe Lenstra, maar het is hem natuurlijk niet, want Abe was in 1963 42 jaar oud.
00:49 – kleurenbeelden van hetzelfde tafereel: militairen moesten zich inschrijven bij de Prins Frederikkazerne aan de oostkant van het centrum van Leeuwarden.
01:03 – drukte bij station Leeuwarden; deelnemers hebben hun schaatsen aan koffers of tassen gebonden of dragen ze om hun hals.
01:14 – twee broers voor het station van Leeuwarden; look-alikes Joop Zoetmelk, maar ze zullen hem ongetwijfeld niet zijn.
01:21 – dezelfde broers, nu bij de Beurs om zich in te schrijven.
01:30 – militairen melden zich bij de Beurs; aarzelend gaan ze naar binnen; kantoormensen slaan de drukte bij de Beurs gade.
J.D. de Jong, 1954
01:58 – feitelijk de oudste kleurenbeelden van de Elfstedentocht; voor Kimswerd; we zien de kopgroep aankomen meet Jeen Nauta en Jan Charisius (beiden witte cap), Jeen van den Berg, Aad de Koning, Anton Verhoeven (met zijn beroemde oranje trui) en Klaas Leffertstra – dit is vermoedelijk gefilmd vanaf Dijksterbuursterlaan langs de Harlingervaart, net voor Kimswerd; de kopgroep was toen net ontstaan.
02:15 – doorkomst Franeker; we zien Jan Charisius, Jeen van den Berg, Anton Verhoeven, Jeen Nauta en Klaas Leffertstra; prachtige beelden van het publiek bij de noordoostelijke bolwerken van Franeker; op de voorgrond een groepje fotografen, filmmakers.
02:40 – de achtervolgende groep, met o.a. Wierd Wynia.
E. Imhoff/L. Bartstra, 1956
Eigenaars van hotel-restaurant De Groene Weide
- De voorbereidingen voor de tocht van 1956; veel mensen met tassen en koffers die waarschijnlijk naar logeeradressen ergens in de stad lopen.
- Baan bij de finish wordt gemotoriseerd schoongeveegd, met op de achtergrond de Noordersingel. Veel sneeuw. Het zou een zware tocht worden met slecht ijs en barre omstandigheden.
03:30 – het beroemde spandoek FINISH, waarmee het zo gruwelijk mis was gegaan in 1954, toen Anton Verhoeven dacht dat hij als winnaar over de streep was gekomen, maar hij had de kleine lettertjes onder EINDSTREEP – nog 500 meter – niet gelezen, misschien verblind door de adrenaline; Jeen van den Berg ging er daarna met de overwinning vandoor.
03:33 – de finish, voor velen een anticlimax, voor anderen een voorbeeld van sportiviteit; de Friese vlag hangt op zijn kop, een teken dat vaak ongeluk brengt – van links naar rechts: Jeen Nauta, Maus Wijnhout, Aad de Koning, Anton Verhoeven en Jan van der Hoorn.
- eerst in beeld, op zijn rug, Anton Verhoeven; daarna Jan van der Hoorn, vervolgens Maus Wijnhout door familie onthaald; hij bindt daarna zijn schaatsen af.
- Jeen van den Berg inmiddels ook over de finish loopt met vrouw en familie door een massa mensen richting De Groene Weide; later als de vijf niet tot winnaar worden uitgeroepen, weigert hij zichzelf als alternatieve winnaar te zien.
- Daar zitten ze voor de camera, de vijf + Jeen van den Berg, voor een interview met Polygoon: rechts in beeld Jeen van den Berg, daarnaast Maus Wijnhout, daarnaast Anton Verhoeven.
- Interview Polygoon: Verhoeven rechts, daarnaast van rechts naar links: Jeen Nauta, Aad de Koning en Jan van der Hoorn; Aad de Koning wordt geïnterviewd. Hij beklaagt zich over de beslissing van het Elfstedenbestuur om hen niet als winnaar uit te roepen. Daarna komt Jeen Nauta aan het woord, met Friese vlaggetje op zijn cap. Hij vertelt dat de beslissing om het samen te doen net na Vrouwbuurtstermolen werd genomen. Het ijs en het weer waren te bar, de baan te smal. Ze hadden elkaar nodig. Het Polygoon-interview zelf staat op YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=1O-zandadP4
- Prachtige close-up van Jeen van den Berg; de winnaar van 1954 zit er een beetje aangeslagen bij; zijn gedachten gaan ongetwijfeld uit naar het moment na Franeker dat hij viel en de kopgroep moest laten gaan.
- Mooie, lange close-up van Maus Wijnhout die op de brede schouder van Anton Verhoeven leunt.
- Opnieuw Aad de Koning aan het woord, hij vervult de rol van woordvoerder van de groep.
R. Rodenburg, 1956
Wat was er onderweg gebeurd dat de vijf hadden besloten de tocht op deze manier tot een einde te brengen, het beruchte Pact van Vrouwbuurtstermolen. Eigenlijk zien we een antwoord op deze vraag in de bijzondere beelden die Ruurd Rodenburg maakte van de tocht van 1956.
- Eerste shot is een beeld van de oude brug bij Galamadammen.
- Doorkomst Workum: de acht koplopers – Age Tichelaar, Jan van der Hoorn, Aad de Koning, Maus Wijnhout, Anton Verhoeven, Jeen Nauta, Jeen van den Berg, Jacob van der Meer – hierbij dus de vijf latere winnaars (“Pact van Vrouwbuurstermolen”): van der Hoorn, De Koning, Wijnhout, Verhoeven en Nauta.
- Daarna de trekvaart tussen Workum en Bolsward, met de kopgroep.
- Op kop Anton Verhoeven, vlak voor het klunen door Parrega.
- Vervolgens verder over de trekvaart en doorkomst Bolsward.
- Doorkomst Franeker, het blijft een schimmenspel door de sneeuwjacht; deze zwart-wit beelden geven een geheel andere sfeer bij het bolwerk van Franeker dan de kleurenbeelden van twee jaar eerder; dit is een episch beeld, kleumende mensen, stuifsneeuw, hopeloos slecht ijs, schaatsers op het punt de ‘hel van het Noorden’ in te gaan, op weg naar Dokkum.
R. Rodenburg, 1963
- Dan 1963, kleurenbeelden, allereerst van Vrouwbuurtstermolen.
- We zien Paping langs stayeren, alleen op kop; de omstandigheden lijken dan nog vrij redelijk.
- Daarna de drie achtervolgers: Anton Verhoeven, nu met donkere trui maar opvallende rode muts, Jeen van den Berg, en (nr. 507) Jan Uitham met zijn opvallende trui, die nu in het Schaatsmuseum in Hindeloopen hangt.
R. v.d. Velde, 1963
Kleare Kimenfilmer Rinze van der Velde was in 1963 gestationeerd in Franeker e.o. De beelden die we zien zijn waarschijnlijk ruw materiaal dat niet werd gebruikt in de eindmontage van de ‘De barre tocht’, de ‘clubfilm’ die het Friese smalfilm-collectief maakte van de Elfstedentocht van 1963. Rinze van der Velde was betrokken bij deze eindmontage. Zijn dochter Tia herinnert zich hoe in de dagen na de Elfstedentocht een waslijn door de huiskamer was gespannen waaraan lange stroken film hingen. Zo werkte een groepje Kleare Kimen-filmers aan hun prachtige film van de Elfstedentocht van 1963.
- We zien voornamelijk toerrijders, vermoedelijk vlak buiten Franeker op de vaart naar Berlikum; het is buffelen, struikelen, klunen haast over het slechte ijs; sneeuw stuift over het ijs, vlaggen staan strak door een harde oostenwind.
- De laatste toerrijders mochten Franeker voor zonsondergang nog passeren, daarna was het gedaan en werden ze van het ijs gehaald en naar station Franeker gebonjourd; dit laatste heeft Van der Velde ook vastgelegd en zien we verderop na zijn shot van de zonsondergang.
- Op 9.14 zien we een lange close-up van iemand die erg veel lijkt op Kees Verkerk, maar draagt hij niet de verkeerde bontmuts? Kees Verkerk bij de Elfstedentocht van 18 januari 1963? Dan zou hij moeten zijn ontsnapt aan de Nederlandse kernploeg met wie hij op dat moment in het Hamar verblijft, als toeschouwer bij het Noors kampioenschap.