Oudste Friese speelfilm 75 jaar geleden in première

Door Jeanine Otten, medewerker museum Hannemahuis Harlingen

Op Tweede Kerstdag 2012 was het precies 75 jaar geleden dat de eerste Friese speelfilm in première ging. Het liefdesdrama ‘Kar út twa’ (Keuze uit twee) ging op Tweede Kerstavond 26 december 1937 in première in de Harmonie in Leeuwarden, na afloop van de door het Ljouwter Toaniel gebrachte luchtige komedie in drie bedrijven van Douwe Kalma (1896-1953) ‘Film in Fryslân’. De tweede Friese speelfilm ‘De Dream’ kwam pas in 1985 uit.

‘Kar út Twa’ gaat over een meisje dat tussen twee jongemannen moet kiezen. Anne en Rudmer zijn aanvankelijk een paar, maar Rudmer raakt om haar drie maanden in de gevangenis, als hij na afloop van de Grouster kermis zijn rivaal Murk een messteek geeft. Als hij weer uit de gevangenis komt, blijkt dat Anne inmiddels verkering heeft met Murk, maar slecht door hem wordt behandeld. Murk heeft geld nodig en steelt een koe die hij op de Leeuwarder veemarkt probeert te verkopen. Rudmer neemt het weer voor Anne op en uiteindelijk kiest ze voor hem.

Succesfilm
De eenvoudige film werd op allerlei plaatsen waar hij vertoond werd, met enthousiasme ontvangen. Voor de initiatiefnemers en de spelers was dit een openbaring. De filmopnamen waren, behalve in Leeuwarden, in tal van Friese dorpen en streken gemaakt. De financiële middelen waren niet genoeg voor het maken van geluidsopnamen, maar dit gemis werd gedeeltelijk goed gemaakt door een apart van de film gemaakte ‘muzikale illustratie’, die op grammofoonplaten werd vastgelegd. De 16mm film kon in allerlei lokalen gedraaid worden. Aanvankelijk duurde de projectie een uur, maar omdat er maar één kopie was en door het veelvuldig afspelen wel eens een stukje film afbrak, is de totale duur nu 43 minuten.

Aanleiding voor de film
In 1937 bestond het Ljouwter Toaniel vijftig jaar. Regisseur W. Hielkema, redacteur van het Leeuwarder Nieuwsblad, wilde een film maken. Eén van de grote boerencoöperaties, de Coöperatieve Vereniging tot Aankoop en Bewerking van Landbouwbenodigdheden voor Friesland (C.A.F.) stelde duizend gulden beschikbaar. De pas opgerichte F.Y.F. (Film yn Fryslân) werd er bijgehaald en de stichting ‘Fryske Speelfilm’ werd opgericht. Voor het spelen en de opnamen moesten allerlei moeilijkheden overwonnen worden, maar de Friese bevolking gaf alle steun. Voor de filmopnames stelden bewoners hun boerderij of arbeiderswoning ter beschikking.

Makers en acteurs
‘Kar ut twa’ werd geschreven door journalist, dichter, toneelschrijver en (de in de Tweede Wereldoorlog foute) redacteur van de Leeuwarder Courant Sybe Douwe de Jong (1897-1951);  geregisseerd door (eveneens in de oorlog foute) redacteur Leeuwarder Nieuwsblad en mede-hoofdredacteur Nieuwsblad van Friesland Willem Hielkema (1888-1944). De filmopnamen zijn van de Harlinger tekenleraar, fotograaf en filmer Gerrit Aalfs (Vries 1892- Assen 1970); de Leeuwarder drogist Piet Plantinga (Pietje Pil);  fotograaf, filmer en dichter Johannes Doedes de Jong (1912-1996) uit Oudkerk en journalist, fotograaf en filmer Hein Faber (1904-1970?) uit Franeker. Johannes Doedes de Jong zorgde tevens voor het draaiboek. De film werd gespeeld door het Leeuwarder toneelgezelschap, aangevuld met een paar gasten. De hoofdrollen in ‘Kar út twa’ werden gespeeld door Hendrik Visser (Rudmer), de Leeuwarder onderwijzer en latere medeoprichter van het Institút Fryslân Doede Nieuwenhuis (Murk) en Wietske Hoogenberg (Anne). De muziek van S.J. van der Molen werd los van de film op grammofoonplaten ten gehore gebracht. Deze platen zijn in de loop van de jaren versleten.

Johannes Doedes de Jong
Johannes Doedes de Jong, die het draaiboek schreef, wist zich in 1992 nog goed te herinneren dat regisseur Hylkema de situatie niet in de hand had. Plantinga en Aalfs filmden de hele zomer naar eigen inzicht, het scenario werd amper gevolgd. De Jong hoorde er pas weer van toen Hielkema en de CAF-directeur bij hem aanbelden. Ze hadden de avond daarvoor de film bekeken en waren nogal verslagen. Het leek nergens op, het was geen film maar een strook bewegende beelden, zonder begin, midden of eind. Om de abrupte overgangen te verzachten, monteerde De Jong er losse natuuropnamen doorheen, die Aalfs zomaar had geschoten. Technisch mankeert er veel aan ‘Kar út Twa’ en de mise-en-scene is niet bijzonder, schreef de LC-recensent na de première. Maar verder was hij mild: de film heeft lokale sfeer en is daarom interessant. De natuuropnamen maken veel goed, ze laten zien hoe mooi Friesland is.

Gerrit Aalfs
Gerrit Aalfs registreerde vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw de veranderingen in de landbouw en het landschap van Friesland. Later was hij één van de drijvende krachten achter het in 1937 opgerichte filmerscollectief ‘Film yn Fryslân’ (F.Y.F.). Aalfs kwam in 1922 vanuit Drenthe in Harlingen wonen en werd tekenleraar aan de Rijks HBS. Op zijn Harley Davidson trok hij de hele provincie door om opnamen te maken van nieuwe landbouwmachines en het verdwijnende landbouwbedrijf. Hij filmde, ontwikkelde en monteerde het materiaal zelf in een schuurtje bij zijn woning aan de Zuidoostersingel 31. De cineasten van ‘Film yn Fryslân’ maakten bedrijfsfilms voor bijvoorbeeld de C.A.F.

Overgedragen
Toen in 1949 de in 1938 opgerichte Fryske Filmrounte werd opgeheven, werd het aanwezige filmmateriaal, waaronder ‘Kar út twa’,  overgedragen aan het Bureau voor Culturele Zaken in Friesland. De originele film is nu één van de topstukken in het Fries Film Archief in Leeuwarden. ‘Kar út twa’ is in zijn geheel te bekijken op de website van het Fries Film Archief.